Akran zorbalığı çağımızın en büyük problemlerinden biridir. Okul çağlarında sıklıkla karşılaştığımız akran zorbalığı, bir öğrencinin, diğer bir öğrenciye yaptığı zorbalıktır (daha kısa, daha şişman, daha uzun vb.). Bu nedenle okul çağlarında çocuklarda akademik başarının düşmesi, okuldan kaçmak gibi olumsuz davranışlarla karşılaşılırken; ileriki yaşlarda zorbalık yapan öğrencide suça eğilim, zorbalığa uğrayan öğrencide değersizlik hissi ve depresyon belirtileri gibi durumlarla karşılaşılabilmektedir. Zorbalık türleri nelerdir? Çocuklar hangi zorbalık türleri ile daha sık karşılaşılmaktadır?
Zorbalık türlerini fiziksel, sözel, ilişkisel ve siber zorbalık olarak 4 kategoride ele alabiliriz.
Fiziksel zorbalık
Fiziksel zorbalık daha çok ilkokul ve lise çağlarında karşımıza çıkmaktadır. Zorbalık yapan öğrenci, diğer öğrenciye fiziksel olarak zarar vermektedir. Saçını çekmek, tekme atmak, çelme takmak fiziksel zorbalık türüne örnektir. Bu zorbalık türü, diğer zorbalık türlerine göre daha kolay tespit edilebilir. Bu nedenle öğretmenlerin ivedilikle müdahale etmesi daha kolaydır. Çocukların yaşları büyüdükçe fiziksel zorbalık azalmaktadır.
Sözel zorbalık
Sözel zorbalık ortaokul döneminde daha çok karşılaştığımız zorbalık türüdür. Sözel zorbalıkta zorbalığa uğrayan öğrenci sözel saldırıya uğramaktadır. Dalga geçmek, hakaret etmek, laf atmak, lakap takmak sözel zorbalık örneklerindendir. Okullarda sıklıkla görülmektedir. Sınıf ortamında öğretmen ve öğrenciler tarafından fark edilmeyebilir. İngiltere’de yapılan bir araştırmaya göre en sık görülen sözel zorbalık davranışının lakap takmak olduğu, erkekler ve kızların benzer oranda sözel zorbalık yaptığı ve maruz kaldığı tespit edilmiştir. (Pişkin 2010; Atik ve Güneri, 2013; Wang ve ark., 2009)
İlişkisel zorbalık
İlişkisel zorbalık, öğretmenler ve öğrenciler tarafından fark edilmesi en zor olan zorbalık türüdür. Öğrencinin sosyal ilişkilerine zarar vermeyi amaçlamaktadır. Kıskandırmak, dışlamak, yapılan aktivitelere öğrenciyi dahil etmemek ilişkisel saldırı örnekleridir. Öğretmenler tarafından tespit edilmesi daha zordur. Bu nedenle çocuk üzerinde olumsuz etkileri daha fazladır.
Siber zorbalık
Siber zorbalık, teknolojinin gelişmesi ile birlikte yaygınlaşan bir zorbalık türüdür. Teknolojinin, günümüzde çocukların hayatlarının bir parçası olması nedeniyle, siber zorbalık oranı günümüzde oldukça fazladır. Bu zorbalık daha çok teknolojik aletler aracılığıyla sanal ortamda yapılmaktadır (bilgisayar, cep telefonu vb.). Zorbalık yapan öğrenci akranının izinsiz fotoğraf ve videolarını paylaşabilir, adına sahte hesap açabilir. Siber zorbalıkta zorbalık yapan kişi anonimdir. Kimliğini tespit edilemeyebilir. Zorbalık yapan kişi bu zorbalık türünde daha geniş kitlelere ulaşım sağlamaktadır. Siber zorbalık ortaokul ve lise çağlarında daha sık karşılaştığımız bir zorbalık türüdür.
Peki çocuklar neden akran zorbalığı uygular?
Akran zorbalığı yapan çocuklar bireysel, aile ve çevresel faktörler nedeniyle bu davranışı gerçekleştirmektedir. Bireysel olarak değerlendirdiğimizde, öğrencinin kişilik yapısı veya yaşı saldırgan tutum sergilemesinin nedenlerinden olabilir. Çocuk, yaptığı bu davranış sonucunda akranının neler hissedeceğini bilmemektedir, empati kuramamaktadır.
Aile faktörü olarak değerlendirdiğimizde çocuğun ebeveyninin davranış şekli ve tutumu çocuğun saldırgan davranış sergilemesine neden olabilir. Saldırgan davranış tutumunu onaylayan, tek ebeveyn ile büyüyen çocuklarda saldırganlık eğiliminin fazla olduğu gözlenmektedir. Ebeveynler çocuğun zorbalığını engellemez ve onaylayan davranış sergilerse ileri yaşlarda büyük problemlerle karşılaşılabilir (suça eğilim, zararlı alışkanlıklar vb.).
Akran zorbalığını çevresel faktörler olarak ele aldığımızda çocuğun yaşadığı toplum önemli bir faktördür. Günümüzde bazı toplumlarda aileler çocuğun zorba davranışını onaylamakta hatta desteklemektedir. Örneğin bazı toplumlarda erkek çocuklarının saldırgan tutum sergilemesi, aile tarafından gururla onaylanmaktadır. Çocuk bu davranış karşısında ailesinin tepki göstermeyeceğini bildiği için zorbalığa devam etmekte ve bu davranışın doğru bir davranış olduğunu düşünmektedir.
Peki akran zorbalığı nasıl engellenebilir?
Eğitim çocuk yaşta ailede başlamaktadır. Çocuklar ebeveynlerini rol model olarak almaktadır. Bu nedenle aileler çocuklar için olumlu rol model olmalıdır. Söylenilen davranış ile uygulanan davranış açısından ebeveynler tutarlı olmalıdır. Örneğin arkadaşına bağırmamalısın diyen ebeveyn, aile içinde eşine ve çocuklarına sesini yükseltiyorsa çocuk bu davranışın yanlış olduğunu düşünmeyebilir. Bu nedenle ebeveynler çocuğa olumlu rol model olmak adına kendi davranışlarına da dikkat etmelidir.
Ebeveynler aşırı kontrolcü olmamalıdır. Çocukların sorumluluklarını üstlenmesini sağlamalıdır. Çocukların hatalarını ebeveynler üstlenmemeli, çocuğun sorun çözme becerisi kazanmasını sağlamalıdır. Aileler çocukları desteklemeli, ancak çocukların kendilerine bağımlı olmasını engellemeli, çocuklarına özgüvenli olmayı öğretmelidir.
Zorbalığa uğrayan, öğrencilerin ebeveynleri çocuklarına her çocuğun saygı görmeyi hak ettiğini ve saygının önemini anlatmalıdır. Çocuk, hatanın kendisinde olmadığına, sorunun zorba davranış olduğuna ikna olmalıdır. Aileler, zorbalığa uğrayan çocuğun karşılık vermesini, agresif tavırlar sergilemesini istememelidir. Aksi halde bu davranış çözüme kavuşmayabilir.
Aileler çocuklarının zorbalık yaptığını veya zorbalığa uğradığını tespit ettiğinde mutlaka okul ile iletişime geçmeli, okul ile iş birliği içinde olmalıdır. Sorunu kendi çözmek isteyen ebeveynler, zorbalığa uğrayan öğrenci veya ailesi ile iletişime geçtiğinde sorunu daha çok büyütebilirler.
Zorbalık yapan çocuğun, zorbalığa uğrayan çocuğu anlayabilmesi için aileler çocuğa empati kurmayı öğretmelidir. Arkadaşının ne hissettiğini anlayabilen, empati kurabilen çocuk davranışı tekrarlamayacaktır.
Akran zorbalığı kısa süre içinde çözüme kavuşmayabilir. Aileler sabırlı olmalıdır. Çocuklarının ilgi ve yeteneklerini keşfetmesini sağlamalı, çocukları ile zaman geçirmeli ve onlara değerli olduğunu hissettirmelidir.
Değerli hisseden çocuk, çevresine de değer verecektir. Çünkü her çocuk özeldir.
TUĞÇE AKAR GÜZEL